Towarzystwo Ochrony Zabytków Kolejnictwa i Organizacji Skansenów Pyskowice

Historia

Pyskowice to blisko dwudziestotysięczne miasto położone w województwie śląskim w odległości około 11km od Gliwic. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Pyskowicach pochodzi z 1256 roku. Natomiast pierwsza wzmianka w kontekście miasta pochodzi z 1327 roku. Ważnym okresem dla Pyskowic jest dotarcie do nich kolei żelaznych wraz, z którym następuje przyśpieszony rozwój. Powstają osiedla dla pracowników kolei, natomiast w okresie międzywojennym dla górników i hutników spoza miasta, co łączy z sobą potrzebę skomunikowania i dalszej rozbudowy infrastruktury. Zarys historii kolei w mieście wraz z kamieniami milowymi w ich historii.

Początek kolei w Pyskowicach…

Kolej do Pyskowic (niem. Peiskretscham) dotarła 15-go sierpnia 1879 roku, kiedy to otwarto linię kolejową z Toszka (Tost) do Pyskowic. Była ona przedłużeniem linii z Wrocławia (niem. Breslau) przez Opole do Toszka, a docelowo do Bytomia (niem. Beuthen). Pyskowice długo nie były stacją końcową, bo w niespełna rok po oficjalnym przybyciu tam kolei, otwarta została linia do Gliwic Łabęd (niem. Gleiwitz Laband – 1 marzec 1880) i do Zabrza Biskupic (niem. Borsigwerk – 15 maj 1880), awansując pyskowicką stację do miana stacji węzłowej. Wtedy to Pyskowice stały się miastem ze sporych rozmiarów stacją, ale nie tylko. 1 października 1913 roku otwarta zostaje 23 kilometrowa linia kolei piaskowych powstała z inicjatywy kapitałów Borsiga i Ballestrema. Obsługiwała kopalnie Rokitnica, Mikulczyce, Wawel, Ludwik, Jadwiga zaopatrując je w piasek podsadzkowy wydobywany w okolicach Pyskowic – dziś zbiornik wodny Dzierżno Duże i Małe.
Docelowo w październiku 1909 roku powstało przedsiębiorstwo „Gewerkschaft Altenberg II und Peiskretscham”, które to zleciło budowę powstałej linii. Pociągi „piaskowe” składały się z 24 trzyosiowych wagonów o ładowności 40 ton, dla których firma Borsig w 1913 roku zbudowała tendrzaki o układzie osi 1-5-0 i masie 98,5 tony. W latach późniejszych, bo w 1935 roku dla pyskowickiej kolei piaskowej Borsig buduje legendarne parowozy TKz. Najcięższy wówczas tendrzak Europy(!) o masie służbowej 139 ton i nacisku 23 ton na oś, wyposażony w centralny sprzęg systemu Henricot’a przechodzi na trwałe do historii, uchodząc za niesamowicie mocną maszynę. Parowóz jednak miał kilka wad. Posiadał niesamowicie wydajny kocioł, który musiał być zasilany odpowiednio dużą ilością paliwa, a jego ilość na parowozach tego typu (tendrzak – parowóz nie posiadający tendra, przez co zapasy wody i węgla znajdowały się w skrzyniach wodnych i węglowych znajdujących się na nim) była niewielka. W efekcie drużyna parowozowa musiała bardzo roztropnie korzystać z zasobów paliwa, jakimi dysponowała. Jedyny zachowany egzemplarz parowozów tej serii to TKz 211 znajdujący się obecnie w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie.

Widok na fragment niemieckiej mapy przedstawiającej kompleks parowozowni w Pyskowicach, wówczas jeszcze niemieckich Peiskretscham w 1941 roku. Uwagę zwraca krótsza lewa strona wachlarza parowozowni, jeszcze przed rozbudową (wydłużeniem stanowisk).

Widok na fragment niemieckiej mapy przedstawiającej kompleks parowozowni w Pyskowicach, wówczas jeszcze niemieckich Peiskretscham w 1941 roku. Uwagę zwraca krótsza lewa strona wachlarza parowozowni, jeszcze przed rozbudową (wydłużeniem stanowisk).

Okres przedwojenny oraz sama II wojna światowa nie wyrządziły dużych szkód węzłowi, a wręcz przeciwnie. Górnośląski Okręg Przemysłowy miał być podczas wojny zapleczem zbrojeniowo-paliwowym co doprowadza do gwałtownej rozbudowy sieci kolejowej na jego obszarze.
Przewozy wzrastają gwałtownie we wszystkich możliwych kierunkach. Na wschód transportowane są wojska, sprzęt, zaopatrzenie, natomiast ze wschodu przybywają ranni, zniszczone uzbrojenie, czy nawet rabowane mienie na zajmowanych terenach. Wzrasta również ilość wywożonego węgla jak i jego znaczenie dla zakładów przemysłowych III Rzeszy. Zaistniała sytuacja powoduje nagłą potrzebę rozbudowy stacji rozrządowych oraz zwiększenia przepustowości linii ich łączących. Zachodzi potrzeba rozbudowy parowozowni, ze względu na ilość i rodzaj obsługiwanego taboru. Konieczność zabudowy nowych, większych obrotnic umożliwiających obsługę takich parowozów jak BR44 (przejęte po wojnie i wciągnięte na stan PKP z oznaczeniem Ty4), BR50 (Ty5), BR42 czy BR52 (Ty2 – najliczniej reprezentowana seria lokomotyw parowych na PKP, po wojnie produkowana jako Ty42 na bazie dokumentacji BR52). Niemcy przystępują do rozbudowy stacji rozrządowych i przyzakładowych, budują nowe łącznice.

Fragment mapy z widokiem na już rozbudowaną parowozownię.

Fragment mapy z widokiem na już rozbudowaną parowozownię.

W Pyskowicach, leżących na skraju GOP-u, również mają miejsce prace mające na celu budowę dużej stacji rozrządowej. Powstają plany budowy nowych grup torów, lokomotywowni, które zostały wprowadzone w życie, jednak nie udało się ich w pełni zrealizować we wszystkich częściach stacji. Ślady rozpoczęcia rozbudowy stacji można bardzo łatwo odnaleźć po dziś dzień. Eksplorując pobliskie tereny natrafić można na planowane potężne przedsięwzięcia III Rzeszy. Kierując się w okolice rzeki Dramy, natrafiamy na sporą ilość potężnych żelbetonowych konstrukcji, które miały stanowić część nowych grup rozrządowych. Przy ulicy Mickiewicza, natrafić możemy na przyczółki wiaduktów. Zmierzając w kierunku zachodnim stacji, natrafiamy na fragmenty rozpoczętej budowy nowej parowozowni. Znaleźć tam można fragmenty murów oraz kanałów oczystkowych. Dowodzi to, jak ważnym węzłem dla III Rzeszy były Pyskowice pomimo istniejącej już od 1902 roku dużej parowozowni wachlarzowej, chciała stworzyć jeden z największych węzłów kolejowych w tej części Europy. Ciekawostką jest, że po II wojnie światowej przez Pyskowice przebiegała jednotorowa linia „szerokotorowa” (Chorzów Batory – Bytom – Pyskowice – Opole Wschodnie – Jelcz Miłoszyce – Wrocław) o rozstawie szyn 1524mm, przekuta w czasie wojny na potrzeby nieskrępowanego zaopatrzenia Armii Czerwonej u schyłku działań wojennych i wywozu zdobyczy wojennych, a dalej ze śląska już w latach powojennych węgla, stali, koksu…

Okres powojenny, dalszy rozkwit…

Zmiana kierunku przewozów doprowadziła 17-go maja 1953 roku do otwarcia linii z Lublińca do Pyskowic. Nowe odgałęzienie żelaznego szlaku pozwoliło na odciążenie węzła w Tarnowskich Górach, jednocześnie wykorzystując nadwyżki zdolności rozrządowych w Gliwicach i Pyskowicach, które następnie kierowane były na mniej obciążoną linię Lubliniec – Kluczbork.
Początek lat 60-tych to elektryfikacja wielu ważnych węzłów kolejowych. Pojawienie się coraz większych ilości elektrycznych zespołów trakcyjnych oraz elektrowozów. 3 październik 1960 roku, to kolejna ważna data dla Pyskowic – elektryfikacja ważnej magistrali Gliwice – Strzelce Opolskie – Wrocław, po której przejeżdża pierwszy inauguracyjny pociąg składający się z EZT ED70-01, który bierze udział w otwarciach wszystkich nowo elektryfikowanych linii w latach 60-tych. W okresie tym również kolej piaskowa uległa elektryfikacji oraz unowocześnieniu. Na tory kolei piaskowych trafiają lokomotywy spalinowe serii TEM2 oraz ciężkie M62, natomiast po liniach zelektryfikowanych pociągi prowadzone są elektrycznymi lokomotywami 3E.

Plan sytuacyjny stacji i lokomotywowni II klasy Pyskowice około 1970 roku. Plan odzwierciedla obszar długości około 5km.

Plan sytuacyjny stacji i lokomotywowni II klasy Pyskowice około 1970 roku.
Plan odzwierciedla obszar węzła Pyskowice długości około 5km wraz ze stacją Pyskowice Miasto.

W drugiej połowie XX wieku miasto gwałtownie się rozbudowuje. Powstaje nowe osiedle mieszkaniowe mające stworzyć na obrzeżach GOPu miasto-sypialnię. Wraz z powstaniem osiedla, miasto zostaje podzielone na dwie części – Pyskowice Miasto i „Stare Pyskowice”, nazywane przez mieszkańców po dziś dzień „Starą Baną”. W celu usprawnienia ruchu lokalnego oraz ułatwienia dostępu Pyskowiczan do transportu kolejowego 4 grudnia 1964 roku (Barbórka) powstaje zelektryfikowana, pięciokilometrowa, jednotorowa linia do Pyskowic Miasta podobnie, jak oddana w 1958 roku do identycznych celów linia Tychy – Tychy Miasto. Nowe połączenie ułatwia komunikację i dojazd mieszkańców nowej części Pyskowic do zakładów położonych w jego starej części oraz innych w Dzierżnie, Gliwicach, Bytomiu, czy innych miastach położonych w głębi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Dalsze plany elektryfikacji realizowane są na linii do Lublińca, na której umożliwiono poruszanie się trakcji elektrycznej w 1973 roku, a siedem lat później do Zabrza Biskupic i docelowo w 1980 roku do Bytomia. Z Pyskowicami splata się również historia kultowych parowozów serii Ty246 sprowadzonych w ramach pomocy po II wojnie światowej, zbudowanych w amerykańskich zakładach. W Pyskowicach pod koniec lat 70-tych na stanie MD Pyskowice znajdują się trzy maszyny o numerach: 24, 38 oraz 58. Tendry z dwóch z nich – 24 i 38 będące własnością Towarzystwa – są wraz z Ty246-22 stojącym w Karsznicach są jedynymi pozostałościami tej zasłużonej serii. W węźle bardzo długo utrzymana zostaje trakcja parowa wielu ciekawych typów parowozów. W 1978 roku z okazji Dnia Dziecka i 35-lecia PRL zostaje uruchomiony specjalny pociąg z parowozem Tp4-217 na czele (zdjęcia poniżej). Parowóz serii Tp4 jako ostatni w Polsce będący własnością PMP-PW zostaje wygaszony w Pyskowicach. 7 czerwca 1983 roku po torach kolei piaskowych odbywa się pożegnalna impreza z Tp4-148.

W ówczesnych czasach obowiązywał całkowity zakaz fotografowania na sieci PKP. Parowozownia Pyskowice wraz z kilkoma innymi – między innymi Wolsztynem, czy Kłodzkiem – została wytypowana jako dostępne dla miłośników kolei między innymi z zagranicy. Fotografować pyskowickie parowozy przybywało wielu pasjonatów, dla których wycieczki organizował między innymi ORBIS. Dzięki temu dziś możemy cieszyć oko zdjęciami na kolorowych negatywach w jakże świetnej jakości w dobie dostępnych w Polsce głównie filmów ORWO. W lokomotywowni bardzo długo pracuje wiele ciekawych serii parowozów między innymi ze względu na likwidację trakcji parowej w MD Gliwice, co owocuje ciekawymi materiałami. Poniżej kilka z takich zdjęć wykonanych w latach siedemdziesiątych przez Brytyjczyka Tonego Stathama.

W drugiej połowie lat 80-tych rozpoczęły się wielkie prace nad Koleją Ruchu Regionalnego (KRR) – rozpoczęto budowę pierwszego odcinka z Katowic Bogucic do Pyskowic. System Szybkiej Kolei Miejskiej docelowo przebiegać miał z Dąbrowy Górniczej Ząbkowic przez Sosnowiec, Katowice, Chorzów, Zabrze, Gliwice do Pyskowic łącząc największe miasta aglomeracji katowickiej. Jedną z końcowych stacji, właśnie w Pyskowicach, planowano przystosować do stacjonowania tu taboru obsługującego KRRkę, która miała być „etapem zerowym” linii. W związku z tym w Pyskowicach rozpoczęła się budowa nowych wiaduktów na linii kolei piaskowej.

Mapka przedstawiająca połączenia kolejowe PKP i PMPPW z około 1976 roku.

Mapka przedstawiająca połączenia kolejowe PKP i PMPPW z około 1976 roku.

Podobnie jak w Gliwicach tak i w Pyskowicach powstaje nowy peron wraz z tunelem doń prowadzącym. Niestety planowane otwarcie pierwszego odcinka o długości 41 kilometrów w 1995 roku było niemożliwe. Trudności finansowe spowodowały spowolnienie prac i brak perspektyw na jakiekolwiek zmiany, aż do całkowitego zarzucenia projektu. Po dziś dzień przy peronach pyskowickiej stacji podobnie jak wzdłuż całej linii odnaleźć można ślady potężnej inwestycji. W Pyskowicach przy stacji znajdują się betonowe konstrukcje, perony czy tunel, porzucone z powodu wstrzymania projektu. Obiekty te dziś stanowią „plac zabaw” dla okolicznej młodzieży.

Powolny upadek…

Niestety lata 90-te to bardzo szybko postępująca degradacja kolei w Pyskowicach, która jednak ciągle jest „pod parą” ku uciesze wielu pasjonatów trakcji parowej z kraju i zagranicy. 15-go kwietnia 1993 roku pod parą z pyskowickiej stacji kolei piaskowej wyjechał ostatni „ciepły” parowóz – Ty51-140. Lokomotywa parowa pożegnalnie „wyprowadziła” pociąg piaskowy prowadzony elektrowozem 3E/1, po czym powróciła do lokomotywowni i z TEM2 odjechała do Szczakowej, gdzie została ostatecznie wygaszona. Właśnie ten najcięższy parowóz polskiej konstrukcji kończy epokę pary w Pyskowicach – na szczęście nie na długo.

W roku 1993 „kolejowi zapaleńcy” wynajmują halę lokomotywowni w Pyskowicach Kotlarni, gdzie trafia parowóz Ol49-12. Maszyna zostaje wyremontowana przez miłośników kolei oraz byłych pracowników Warsztatów Głównych Parowozów w Przezchlebiu pod kierownictwem Pana Jerzego Wichera. Również w tym samym czasie rodzi się pomysł założenia Towarzystwa w Pyskowicach. W efekcie bardzo dobrze przeprowadzonej naprawy powstaje w Pyskowicach firma PPHU „Januszewski Wicher” S.C. Firma ta, kilka lat później wraz z członkami TOZKiOS, przeprowadza naprawę główną kotła parowozu TKp 4422. Po odebraniu parowozu Ol49-12 przez inspektora, maszyna trafia do muzeum kolejnictwa w Maldegem w Belgii. Parowóz jest tam czynnym eksponatem przez 10 lat – do czerwca 2007 roku.

W czerwcu 1999 roku zostaje zamknięta dla ruchu towarowego linia Zabrze Mikulczyce – Pyskowice. Decyzja ta dziś wydaje się skandaliczna i bardzo kontrowersyjna. Dwutorowa linia, zelektryfikowana w 1979 roku, ujęta wśród linii strategicznych dziś nie istnieje! W roku 2000 dla ruchu pasażerskiego zostaje zamknięta linia z Pyskowic do Pyskowic Miasta. 2 kwietnia 2000 roku pasażerowie wysiadają z ostatniego pociągu, który kończy bieg w Pyskowicach Mieście, skąd jeszcze w 1994 roku odchodziło 15 par pociągów w dni robocze i 8 w dni wolne do Bytomia, Gliwic czy Katowic! Po dwóch latach od jej zamknięcia zapada decyzja o likwidacji, a po kolejnych dwóch 1-go czerwca 2004 roku linia zostaje rozebrana, przez co Pyskowice przestają być stacją węzłową. Dziś mała stacyjka w pobliżu dużego osiedla mieszkaniowego jest już zarośnięta niemal drzewami, a po układzie torowym do niej prowadzącym pozostały jedynie nasypy i tłuczeń coraz mniej widoczne w gęstej roślinności.

Plan sytuacyjny stacji i lokomotywowni w 2008 roku. Plan odzwierciedla obszar długości około 5km, który niemal w całości został rozkradziony. Pozostały rory szlakowe (w tym 5 w peronach) i tory dzierżawione przez Towarzystwo.

Plan sytuacyjny stacji i lokomotywowni w 2008 roku. Plan odzwierciedla obszar długości około 5km, który niemal w całości został rozkradziony. Pozostały tory szlakowe (w tym 5 w peronach) i tory dzierżawione przez Towarzystwo wraz z parowozownią.

W roku 2014 ukończona została modernizacja szlaku Gliwice Łabędy – Paczyna. Modernizacja ta licznymi zmianami w niewielkim „ogryzku” jaki pozostał z ogromu dawnej stacji węzłowej. Nastawnia dysponująca PKA przeszła gruntowny remont i wyposażono ją w nowoczesne rozwiązania sterowania ruchem rodem z XXI wieku. W konsekwencji nastawnia wykonawcza Pk6 została zamknięta, a wejście do niej zamurowane. Układ torowy uległ gruntownemu remontowi wraz z peronami… wyremontowano zamknięty przez wiele lat tunel umożliwiający przejście pasażerom na perony 2 i 3. Niestety peron 1 znajdujący się bezpośrednio przy historycznym budynku dworca został odcięty od infrastruktury kolejowej. Zniknęła również zabytkowa wiata wykonana z odlewanych filarów…

Powstanie Towarzystwa…

W 1998 roku z inicjatywy miłośników i sympatyków kolei, dla których ważnym jest ratowanie przed kompletnym zniszczeniem i zapomnieniem zabytkowego taboru, obiektów, infrastruktury oraz wszelkich eksponatów związanych z historią kolejnictwa – zawiązane zostaje Towarzystwo Ochrony Zabytków Kolei i Organizacji Skansenów w Pyskowicach. Celem Towarzystwa jest stworzenie na bazie nieczynnego kompleksu wagonowni i lokomotywowni przy stacji Pyskowice skansenu taboru kolejowego. Kolej jest dla regionu GOP nierozerwalną jego częścią. To właśnie dzięki niej nasz region mógł tak gwałtownie i efektywnie się rozwinąć. Właśnie kolej przez dziesiątki lat kształtowała i napędzała rozwój handlu i przemysłu. Nie pozwólmy jej najcenniejszym eksponatom odejść bez zapomnienia!
Dzięki inicjatywie Towarzystwa oraz zrozumieniu wielu przedstawicieli różnych przedsiębiorstw będących w posiadaniu mniej bądź bardziej zabytkowego taboru kolejowego. Udało się pozyskać już ponad 60 eksponatów w postaci parowozów, lokomotyw spalinowych, wagonów pasażerskich i towarowych, taboru pomocniczego, a nawet przedwojennego elektrycznego zespołu trakcyjnego.

Do niedawna Towarzystwo mogło się pochwalić posiadaniem jedynego w kraju sprawnego parowozu TKp „Śląsk” typu T2D, który uświetniał organizowane na terenie zajmowanym przez Towarzystwo wystawy. Parowóz brał również udział w kilku imprezach organizowanych poza Pyskowicami. Wprowadzał pierwszy pociąg towarowy podczas otwarcia terminalu przeładunkowego w Gliwicach Porcie, brał udział w uroczystych obchodach Piekar Śląskich na terenie KWK Julian, czy „grał” w filmie dokumentalnym Bogusława Wołoszańskiego z serii Sensacje XX wieku w odcinku pt. „Operacja FOXLEY”. Posiadamy również najstarszą lokomotywę spalinową w kraju! Towarzystwo brało czynny udział w remoncie pod parę parowozu TKh 05353 firmy PTK Holding S.A. z Zabrza. Jednocześnie pozyskując cenne uprawnienia wymierających już zawodów. Zgromadzony tabor przede wszystkim pochodzi z zakładów przemysłowych województwa śląskiego, ale i nie tylko, bo w Pyskowicach znajdują się cenne eksponaty z tak odległych miast jak Siedlce, Wałbrzych, czy nieco mniej jak Kędzierzyn-Koźle, Wrocław i Leszczyny.

Pamiątkowe zdjęcie podczas jednej z imprez

Gromadzone eksponaty przez długie lata wryły się na trwałe w krajobraz naszego kraju, stając się jego nieodłączną częścią. Dziś, wiele z nich w nie najlepszym stanie w miarę możliwości organizacji społecznej działającej bez jakichkolwiek dotacji, a jedynie składek członkowskich i pomocy górnośląskich firm, którą jest nasze Towarzystwo. Staramy się by powracały one do wyglądu sprzed lat, kiedy zatrudnione do ciężkiej pracy ułatwiały nam codzienne życie. Niestety czas płynie nieubłaganie i wywiera swe piętno na pozostawionym bez jakiegokolwiek zainteresowania zabytkowym taborze kolejowym, po którym w niedługim czasie pozostać mogą jedynie stare fotografie. Jednak tak być nie musi! Towarzystwo stara się, by od zniszczenia została uratowana jak największa liczba zabytkowego taboru. Pomimo wielu przeszkód organizacja nieprzerwanie działa od 1998 roku i mamy nadzieję, że w kolejnych latach swojej działalności możliwy będzie jeszcze bardziej jej dynamiczny rozwój.

Wodowanie TKp

Wodowanie TKp

5

TKp 4422 na terenie Portu Gliwice

 


W międzyczasie członkowie Towarzystwa brali czynny udział przy remoncie parowozu TKh 05353 zakupionego przez PTK Holding w zakładach ZNUiT Pyskowice. Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej, zapraszamy do artykułu TKh 05353 po naprawie głównej!

Dzisiaj parowóz można nadal podziwiać jako czynny eksponat Klubu Sympatyków Kolei we Wrocławiu.


Parowóz Ty42-24

W roku 2006 do eksponatów skansenu dołączył parowóz Ty42-24 z Łaz. Jego stan zewnętrzny był opłakany, ale stosunkowo niedawna naprawa główna w Oleśnicy i niewielka ilość przejeżdżonych przez parowóz kilometrów zadecydowała o decyzji przywrócenia go do ruchu. Lokomotywę przywieziono dzięki uprzejmości PTK Zabrze.

Ty42-24 w Łazach przed przekazaniem

Ty42-24 w Łazach przed przekazaniem

Digital StillCamera

Ty42-24 przewieziony został czynnym parowozem TKh 05353 należącym wtedy do PTK Zabrze

 

Naprawa rozpoczęła się w Zakładach Naprawy i Utrzymania Taboru w Pyskowicach (dzisiaj: PROTOR SA), częściowo siłami zakładu, częściowo siłami wolontariuszy.

SONY DSC03

Walcowanie rur Ty42-24

Walcowanie rur Ty42-24

Po ponad 4 latach prac przy parowozie Ty42-24 udało się go przywrócić do ruchu! Lokomotywa w 2013 roku wyjechała na swoją pierwszą jazdę próbną po torach KP Kotlarnia, która odbyła się bez większych trudności. Był to kolejny wielki sukces Towarzystwa, które udowodniło, że przy wsparciu życzliwych ludzi i firm jest w stanie zrealizować tak wielkie wyzwanie, jak naprawa główna parowozu odstawionego na boczny tor na ponad 20 lat! Dziś lokomotywa jest maskotką, która pozwala promować historię kolei w wielu miejscach, na wielu liniach, a nawet na taśmach filmów fabularnych.

Jazda próbna Ty42-24

Jazda próbna Ty42-24

Po udanej naprawie parowóz Ty42-24 uczestniczy każdego roku w kultowych imprezach takich jak: „Parowozjada”, „Parada parowozów w Wolsztynie” i „Gala Parowozów w Jaworzynie Śląskiej”, ponadto wyjeżdża dziesiątki razy ciągnąc pociągi retro na terenie Śląska, Dolnego Śląska i Opolszczyzny, niekiedy zapuszczając się w dalsze trasy.

Widok z kabiny maszynisty (foto Piotr Mróz)

Widok z kabiny maszynisty, Warszawa Gdańska (foto Piotr Mróz)

Załadunek widok z dołu (foto Marcin Gądek)

Załadunek widok z dołu, pole piaskowe Jaworzno (foto Marcin Gądek)

Dzień hutnika Łabędy

Dzień hutnika w Hucie Łabędy

Remont Ty42-24, ekipa kotłowa

Bibliografia

  • 150 lat kolei na Śląsku” – M. Jerczyński, S. Koziarski
  • http://kolej.one.pl
  • http://tonystatham.fotopic.net
  • http://pyskowice.pl
  • W materiale wykorzystane zostały informacje bądź zdjęcia pochodzące ze zbiorów: Krzysztof Jakubina, Jerzy Wicher, John Graham, Tony Statham, Tomasz Gwiazdowki, Grzegorz Radliński
  • Ponadto dziękujemy za udostępnienie zdjęć osobom: Piotr Mróz, Piotr Borowiak, Krzysztof Kaczyński, Dawid Petelicki, Marcin Gądek, Mateusz Bisikiewicz

 Opracował: Grzegorz Radliński